Boekentip 6 van de Leesclub: Gertrude Stein: The Autobiography of Alice B Toklas

In den beginne - van de 20ste eeuw - waren er de drie Steins: Ludwig Wittgenstein, Albert Einstein en Gertrude Stein.  Alle drie waren vernieuwers, die de filosofie, natuurkunde en taal radicaal hebben veranderd.

Tijdens hun leven was wellicht Gertrude Stein (geboren 1874) lange tijd de onbekendste. Tot aan The Autobiography of Alice B Toklas uit 1933 publiceerde ze maar een paar werken en vaak ook nog in eigen beheer in kleine oplages. Ze was een wat schimmige figuur, de Mother Goose of Montparnasse (haar bijnaam). De Autobiography brak met haar obscuur bestaan. Eindelijk kon een groot publiek kennismaken met de vrouw die Picasso’s kocht toen niemand die wou hebben, die Hemingway leerde wat het verschil was tussen opmerkingen en literatuur en alleen maar vooruit kon rijden in haar Ford.

Maar de Autobiography is geschreven met de stem van haar geliefde, Alice B Toklas. En hoe goed Stein dat deed werd duidelijk toen 30 jaar later Toklas zelf haar memoires optekende (‘What is Remembered’).

Toen na het succes van de Autobiography haar uitgever haar oudere werk ook begon te publiceren, schrok het publiek nogal, want dat was veel ontoegankelijker.

Hoe Stein’s bekendste ongelezen werk klonk, laat ze zelf horen in deze video fragment

Stein de taalvernieuwer
Stein begon te schrijven toen ze nog tijdens haar medicijnstudie in de VS in een hopeloze lesbische driehoeksverhouding terecht was gekomen en haar liefde voor ene May Bookstaver onbeantwoord bleef. Ze raakte in een diepe depressie, stopte met haar studie, ging naar Parijs en trok in bij haar broer Leo in de Rue de Fleurus. Door Leo ontdekte ze de avant-garde schilderwerken van dat moment die bijna niemand wilde hebben. Er verschenen Matisses, Picasso’s, Cézannes en Braques aan de muur, gekocht voor een appel en een ei. Stein raakte onder de indruk van alle nieuwe kunststromingen, en dan met name van het kubisme van Picasso, en zij probeerde die toe te passen op de taal.

Systematisch werkte ze ongeveer alle literaire genres af en zocht ze de grenzen op. Het product van die queeste was niet altijd even leesbaar, een uitgever bleef uit, maar dit was haar levenstaak die ze volhield tot aan haar dood in 1946. Het weinige dat wél werd gepubliceerd beïnvloedde uiteindelijk verschillende generaties schrijvers en kunstbewegingen: Hemingway. Sherwood Andersen, Apollinaire, Ionesco, Dada, etc. De term ‘Lost Generation’ voor de interbellumgeneratie komt van haar.

Gertrude en Alice bij hun 1e vliegreis in de USA, 1933

Alice B
In 1906 zou ze de uit San Francisco afkomstige Alice Babette Toklas ontmoeten, die al snel bij haar intrekt. Ze zouden bij elkaar blijven tot aan Stein’s dood. Met Alice komt er een andere laag in Stein’s werk, de erotische, én wordt haar werk een communicatiemiddel met Alice: Stein schrijft en Alice typt alles uit. Stein stopt allerlei berichtjes aan Toklas, vaak liefdesverklaringen, in haar werk. Stein’s boek ‘As a Wife has a Cow’ is een lofzang op het vrouwelijk orgasme (cow) volgens  de meeste Stein-exegeten. Stein gebruikt in 1911 waarschijnlijk als eerste het woord gay in z’n seksuele betekenis (in Miss Furr and Miss Skeene & in A Long Gay Book).

Voor de buitenwacht is Toklas een ‘devoted friend’ die op de achtergrond blijft, maar in werkelijkheid is ze de macht achter de troon. Hemingway in zijn memoires (A Moveable Feast) hint daarop bij de beschrijving van een ruzie tussen Toklas en Stein waar hij toevallig getuige van is. Toklas ziet Hemingway als een rivaal (Stein heeft een zwak voor hem) en heeft tot haar dood erop gehint dat Hemingway een closet homo was. Wanneer Toklas bij toeval in de 30er jaren Steins manuscript leest over de ongelukkige driehoeksverhouding met May Bookstaver laat ze Stein in een manuscript alle woorden ‘may’ vervangen door ‘can’!

De oorlog brengen ze door op het platteland in Vichy-Frankrijk: twee Amerikaanse vrouwen, die beiden ook Joods en lesbisch zijn. Ze weigeren naar Zwitserland te vluchten en de lokale bevolking beschermt hen. En hoewel de Gestapo hun appartement in Parijs binnenvalt waar alle ‘Entartete’

kunst hangt, komt de collectie ongeschonden uit de oorlog. ‘Gertie’ wordt een idool van de in Parijs gelegerde Amerikaanse soldaten. Haar oorlogsdagboek wordt uitgegeven: ‘Wars I have seen’, nog altijd een zeer leesbaar en interessant oorlogsboek met een typische Stein-toon.

Maar in 1946 is het voorbij: tijdens een operatie om een kankertumor te verwijderen sterft ze. Kort voor de operatie spreekt ze haar famous last words: ‘What is the answer?’ vraagt ze Toklas, maar die zwijgt en Stein riposteert zelf ‘In that case, what is the question?’

Toklas alleen
Toklas overleeft Gertrude meer dan 20 jaar, intens verdrietig, maar met één doel: het uitgeven van al Steins’s ongepubliceerde werk. Nadat die enorme klus is geklaard, komt Toklas zelf aan schrijven toe: uit geldnood schrijft ze haar memoires, ‘What is remembered’ en ‘The Alice B Toklas Cook Book’. Alice was een goeie kok, Gertrude en zij waren gourmets, en via de recepten haalt ze herinneringen op aan hun leven samen. Notoir werd ze door het recept voor Haschich Fudge, dat de titel van de film ‘I love you Alice B Toklas’ met Peter Sellers inspireerde.

Toklas (‘I have no morals but I do have manners’) leest het zelf voor en levert commentaar op haar Amerikaanse uitgever:

https://www.youtube.com/watch?v=epPzZbT42B0

Berooid sterft Toklas in 1967; op Père Lachaise wordt ze met Gertrude verenigd. Nog altijd leggen mensen er bloemen op hun graf.

^{Stein onder het portret dat Picasso van haar maakte; ± 1908}

Tentoonstelling
Omdat 50 jaar geleden Picasso stierf is er in het Musee du Luxembourg in Parijs de tentoonstelling ‘L‘invention du language, Gertude Stein et Pablo Picasso’, tot 28 januari 2024.

Komt dat zien, ook deze Leesclub gaat.
https://museeduluxembourg.fr/fr/agenda/evenement/gertrude-stein-et-pablo-picasso